Kontekst

Krzysztof Kieślowski w AKF Awa, Poznań 1979

Wszystko zaczęło się w 2002 roku od naszego przypadkowego zetknięcia się z filmem Krzysztofa Kieślowskiego Amator z 1979 roku, którego główny bohater aktywnie działa w przyfabrycznym klubie filmowym. Zaintrygowani tym obrazem, latem 2002 roku rozpoczęliśmy projekt badawczy poświęcony istnieniu i śladom amatorskich klubów filmowych w socjalistycznej Polsce.

Od czasu, gdy kraj przeszedł w 1989 roku na tory gospodarki rynkowej, polskie życie polityczne i kulturalne uległo spektakularnemu przeobrażeniu. Można odnieść wrażenie, że w Polsce – niczym w poklatkowym filmie – wyświetliły się w tym czasie przemiany gospodarcze i kulturowe, które zaszły w Europie Zachodniej. Pięćdziesiąt lat społecznej ewolucji – od państwowych fabryk do gospodarki opartej na usługach – skondensowanych zostało w nieco ponad dekadzie. W Polsce krystalizują się siły działające na reszcie kontynentu; kraj tworzy wizję opartej na usługach, konsumpcyjnej przyszłości, z zadowoleniem puszczając w niepamięć przemysłową przeszłość i ukrywając teraźniejszość naznaczoną dominacją wytwórstwa.

A jednak wszystkie gałęzie przemysłu znajdujące się niegdyś w rękach państwa – elektrownie, huty stali, zakłady chemiczne – odgrywają kluczową rolę we współczesnej gospodarce i życiu kulturalnym. Przemysł wytwarza niezbędne do życia dobra i energię, tworząc jednak przy tym strukturalny podział na „produktywną” pracę i „bezproduktywny” czas wolny. Nawet przed transformacją gospodarczą w Polsce „czas wolny” był jednak organizowany poprzez finansowane z pieniędzy fabryk kluby, rozmaite stowarzyszenia, infrastrukturę sportową, a nawet wczasy zakładowe.

Poza tą uregulowaną siecią, największą popularnością cieszyły się amatorskie kluby filmowe. Począwszy od lat 50., w całej Polsce powstawało wiele klubów, w których używano taśm filmowych 16 mm, kamer i stołów montażowych zakupionych przez fabryki lub państwo. Pod koniec lat 60. w kraju działało ich już niemal 300, a rozrost tej sieci zaowocował powstawaniem konkursów filmowych, nagród i festiwali na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym.

Pasja amatorów, entuzjastów i hobbystów często pozwalała ujawnić się ich szerokim zainteresowaniom i doświadczeniom ginącym w natłoku finansowanych przez państwo lub profesjonalnie realizowanych produkcji. Entuzjasta pracował często poza sferą „oficjalnej” kultury, nie kierując się jej motywacjami. Niejednokrotnie działał natomiast w kontrkulturowym duchu taktycznego oporu i krytyki.

Było dla nas jasne, że entuzjaści z klubów filmowych często odwracali logikę pracy i czasu wolnego. Naprawdę produktywni stawali się wtedy, gdy realizowali swoją pasję i tworzyli w imię własnych celów, a nie wykonując zadania wyznaczane przez fabrykę czy państwo. Powstające z ich entuzjazmu filmy jednocześnie rejestrują i stawiają opór głębokim strukturom współczesnego, materialistycznego życia.

Repertuar tych niezwykłych filmów rozciąga się od dwuminutowych animacji, przez krótkie filmy „eksperymentalne” i „abstrakcyjne”, dokumenty ukazujące życie rodzin, wsi, miast i fabryk, po dramaty historyczne i ambitne obrazy fabularne. Jest to zdumiewający przekrój materiałów, starannie przygotowywanych (taśma filmowa była kosztowna) i w większości zapomnianych.

Nasze badania dotyczące filmów, ich twórców i klubów pozwoliły odnaleźć wiele zapomnianych materiałów filmowych na taśmach 8 mm i 16 mm, które przechowywane były wcześniej w prywatnych domach, czasem dosłownie pod łóżkami właścicieli. We współpracy z Łukaszem Rondudą, kuratorem Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie, przystąpiliśmy do oczyszczania, odrestaurowywania i digitalizacji możliwie największej liczby materiałów, na jaką pozwalały nam fundusze. Zaczęliśmy także planować pokaz zgromadzonych filmów.

Projekt

Pomiędzy Kolekcją a Alegorią – Łukasz Ronduda Kurator Łukasz Ronduda porusza temat ‘kolekcjonowania’ na przykładzie ostatnich projektów artystów oraz relacjonuje pracę nad projektem Entuzjastów

Od Entuzjazmu do Creative Commons – Anthony Spira Wywiad kuratora Whitechapel Gallery Anthony Spiry z Neilem Cummingsem i Marysią Lewandowską

Rozmowa – Adam Szymczyk Adam Szymczyk - dyrektor Kunsthalle Basel w rozmowie z Neilem Cummingsem i Marysią Lewandowską na temat praktyki artystycznej, życia codziennego i entuzjazmu

Kontekst kulturowy

Entuzjaści Mówią – Marysia Lewandowska Seria wywiadów z członkami Klubów Filmowych, wspominającymi życie klubowe i doświadczenia związane z kręceniem filmów

Czas wolny i Czas Uwolniony – Sebastian Cichocki Socjolog i kurator Sebastian Cichocki przedstawia amatorski ruch filmowy w Polsce na tle szerszego kontekstu organizacji pracy i wypoczynku w kraju

Amator: rozliczenie z rzeczywistością – Mikołaj Jazdon Krytyk kultury Mikołaj Jazdon śledzi zawiłe relacje reżysera Krzysztofa Kieślowskiego z amatorskim ruchem filmowym

Archiwum Wyjątku – Carles Guerra Kurator i krytyk Carles Guerra wypowiada się na temat polityki filmowej i zmaganiach o archiwa

Film

Kadry z filmu Gwiazdą być reż. H.Urbańczyk & B.Białek, AKF Bielsko, Bielsko Biała 1970s

Kadry z filmu Przed zmierzchem reż. L. Boguszewski, AKF Sawa, Warszawa 1976

Kadry z filmu Humbug reż. C.Piszczek & M.Kuczmiński, AKF Iks, Mikołów 1970-te

Między dwoma Domenami – Tadeusz Sobolewski Krytyk filmowy Tadeusz Sobolewski bada związki między „amatorską” i „profesjonalną” kulturą filmową w PRL.

Podziemna Miłość – Amelia Jones Historyczka sztuki Amelia Jones czci transgresywną moc miłości

Przeszłość, Niedoskonała – Rachel Moore Antropolożka Rachel Moore lokuje opór wobec przemocy władzy we wspólnocie prywatnych pasji

Odzyskiwanie Entuzjazmu – Magda Pustoła Teoretyczka nauk politycznych Magda Pustoła ostrzega, że entuzjazm został pozbawiany radykalnej mocy i zawłaszczony dla potrzeb nowej formy kapitału

Badania

W czasie naszych podróży do Polski przekonaliśmy się, że fabryki, przy których działały kluby zostały zamknięte, a same kluby przestały istnieć. Udało nam się jednak dotrzeć do kilku dawnych członków klubów, którzy z kolei przekazali nam adresy i numery telefonów innych. Rozpoczęliśmy wędrówkę po całym kraju odwiedzając domy, wciąż istniejące kluby i domy kultury, a dzięki przenośnemu urządzeniu montażowemu obejrzeliśmy setki filmów.

Badania

PKP, Dworzec Głowny, Katowice 2003 Pokój klubowy AKF Klaps, Chybie 2002 Pokój klubowy AKF Awa, Poznań 2003 Miejsce spotkania z Julianem Fickiem, byłym członkiem AKF Alka, Puck 2003 Siedziba AKF Groteska, Kędzierzyn Koźle, 2003 Wnetrze AKF Groteska, Kędzierzyn Koźle 2003 Franciszek Dzida, Marysia Lewandowska, Jan Dzida, Józef Orawiec wizyta w AKF Klaps, Chybie 2002 Henryk Lehnert, Neil Cummings wizyta w AKF Chemik, Oświęcim 2003 Zbiory filmowe w wersalce, Kędzierzyn Koźle 2003 Przenośna przegladąrka, Warszawa 2004 Archiwa AKF Sawa, Warszawa 2004 Spuścizna po Ryszardzie Kreyserze w mieszkaniu Danuty Kryser, Warszawa 2004 Zbiór filmów AKF Sawa Warszawa 2004 Zbiór filmów AKF Klaps, Chybie 2002 Leszek Boguszewski AKF Sawa, Warszawa 2004 Stanisław Puls, AKF Jupiter, Bydgoszcz 2003 Wizyta u Krzysztofa Zanussiego, Warszawa 2004 Publikacje dotyczące amatorskiej działalności filmowej w latach 1950-1985 Wycinki prasowe zamieszczone w albumach i kronikach klubów.